SKARGA NADZWYCZAJNA
W dniu 3 kwietnia 2018 r. weszła w życie nowa ustawa o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5, dalej jako „Ustawa”). Na mocy Ustawy oprócz wielu zmian systemowych wprowadzono również nowy nadzwyczajny środek zaskarżenia w postaci skargi nadzwyczajnej do Sądu Najwyższego. Przyjęty w Ustawie model skargi nadzwyczajnej odbiega od znanego nam modelu klasycznego skargi kasacyjnej.
Przesłanki wniesienia skargi nadzwyczajnej
Celem skargi nadzwyczajnej jest poddanie kontroli Sądu Najwyższego prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie w celu zapewnienia praworządności i sprawiedliwości społecznej (przesłanka ogólna skargi nadzwyczajnej). Dodatkowo (przesłanka szczególna) zaskarżone orzeczenie musi:
Skoro skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona od orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie należy wykluczyć możliwość wniesienia skargi nadzwyczajnej od orzeczeń sądów administracyjnych oraz od orzeczeń Sądu Najwyższego rozstrzygających sprawę co do istoty.
W przypadku gdy Sąd Najwyższy na skutek rozpoznania skargi kasacyjnej uchyla wyrok i zwraca sprawę do ponownego rozpoznania lub utrzymuje wyrok sądu II instancji w mocy wówczas od orzeczeń wydanych w tych sprawach przez sądy powszechne lub wojskowe w II instancji skarga nadzwyczajna będzie przysługiwała (w tej sytuacji bowiem Sąd Najwyższy nie orzeka co do istoty sprawy).
Istotnym ograniczeniem dotyczącym zarzutów, na których można oprzeć skargę nadzwyczajną jest wyłączenie zarzutów, które były już przedmiotem rozpoznania skargi kasacyjnej lub kasacji przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy. Dodatkowo od tego samego orzeczenia w interesie tej samej strony skarga nadzwyczajna może być wniesiona tylko raz.
Podmioty uprawnione do wniesienia skargi nadzwyczajnej
Ustawodawca zdecydował się także nie ograniczenie kręgu podmiotów legitymowanych do wniesienia skargi nadzwyczajnej. Przedmiotowe uprawnienie przysługuje wyłącznie: Prokuratorowi Generalnemu oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich bez ograniczenia natomiast w zakresie swojej właściwości także: Prezesowi Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznikowi Praw Dziecka, Rzecznikowi Praw Pacjenta, Przewodniczącemu Komisji Nadzoru Finansowego, Rzecznikowi Finansowemu i Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Należy zwrócić uwagę, że w Ustawie nie określono wymogów formalnych wniosku o skierowanie skargi nadzwyczajnej, brak jest również postanowień, na mocy których można byłoby uznać, iż złożony wniosek wiąże podmiot uprawniony do jej wniesienia. W konsekwencji powyższego należy dojść do wniosku, że podmioty uprawnione do wniesienia skargi nadzwyczajnej będą oceniały według własnego uznania zasadność wniesienia w imieniu wnioskującego skargi nadzwyczajnej do Sądu Najwyższego.
Termin do wniesienia skargi nadzwyczajnej
W art. 89 § 3 ustawy o Sądzie Najwyższym przewidziany został pięcioletni termin do wniesienia skargi, liczony od dnia uprawomocnienia się orzeczenia a jeżeli od orzeczenia została wniesiona kasacja lub skarga kasacyjna – w terminie 1 roku od dnia ich rozpoznania. Na bieg tego terminu nie wpływa doręczenie stronie odpisu orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona, nawet jeśli uzasadnienie orzeczenia nie zostało sporządzone ze względu na brak stosownego wniosku. W takim przypadku po wniesieniu skargi Sąd Najwyższy może zażądać sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia przez sąd, który je wydał (art. 92 Ustawy).
Pięcioletni termin do wniesienia skargi przewidziany w art. 89 § 3 Ustawy dotyczy zaskarżania orzeczeń, które stały się prawomocne od dnia 3 kwietnia 2018 r.
Z kolei na podstawie art. 115 § 1 Ustawy w okresie 3 lat od dnia wejścia w życie tej ustawy skarga nadzwyczajna może być wniesiona od prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, które uprawomocniło się po dniu 17 października 1997 r. i przed dniem 3 kwietnia 2018 r.
Natomiast jeżeli od uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia upłynęło 5 lat, a orzeczenie wywołało nieodwracalne skutki prawne lub przemawiają za tym zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji, Sąd Najwyższy może ograniczyć się do stwierdzenia wydania zaskarżonego orzeczenia z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których wydał takie rozstrzygnięcie.
Skład orzekający
Skargę nadzwyczajną Sąd Najwyższy rozpoznaje w składzie 2 sędziów Sądu Najwyższego orzekających w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz 1 ławnika Sądu Najwyższego. Jeżeli skarga nadzwyczajna dotyczy orzeczenia Sądu Najwyższego, sprawę rozpoznaje Sąd Najwyższy w składzie 5 sędziów Sądu Najwyższego orzekających w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz 2 ławników Sądu Najwyższego.
Rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego
W przypadku uwzględnienia skargi nadzwyczajnej, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i stosownie do wyników rozprawy orzeka co do istoty sprawy albo przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania właściwemu sądowi, w razie potrzeby uchylając także orzeczenie sądu pierwszej instancji, albo umarza postępowanie.
Sąd Najwyższy oddala skargę nadzwyczajną, jeżeli stwierdzi brak podstawy do uchylenia zaskarżonego orzeczenia.
Niedopuszczalność skargi nadzwyczajnej
Skarga nadzwyczajna jest niedopuszczalna od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa, orzekającego unieważnienie małżeństwa albo rozwód, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia zawarła związek małżeński, oraz od postanowienia o przysposobieniu. Skarga nadzwyczajna nie jest dopuszczalna także w sprawach o wykroczenia i wykroczenia skarbowe.
Celem skargi nadzwyczajnej jest poddanie kontroli Sądu Najwyższego prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie w celu zapewnienia praworządności i sprawiedliwości społecznej (przesłanka ogólna skargi nadzwyczajnej). Dodatkowo (przesłanka szczególna) zaskarżone orzeczenie musi:
- naruszać zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji lub
- w sposób rażący naruszać prawo poprzez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie;
Skoro skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona od orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie należy wykluczyć możliwość wniesienia skargi nadzwyczajnej od orzeczeń sądów administracyjnych oraz od orzeczeń Sądu Najwyższego rozstrzygających sprawę co do istoty.
W przypadku gdy Sąd Najwyższy na skutek rozpoznania skargi kasacyjnej uchyla wyrok i zwraca sprawę do ponownego rozpoznania lub utrzymuje wyrok sądu II instancji w mocy wówczas od orzeczeń wydanych w tych sprawach przez sądy powszechne lub wojskowe w II instancji skarga nadzwyczajna będzie przysługiwała (w tej sytuacji bowiem Sąd Najwyższy nie orzeka co do istoty sprawy).
Istotnym ograniczeniem dotyczącym zarzutów, na których można oprzeć skargę nadzwyczajną jest wyłączenie zarzutów, które były już przedmiotem rozpoznania skargi kasacyjnej lub kasacji przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy. Dodatkowo od tego samego orzeczenia w interesie tej samej strony skarga nadzwyczajna może być wniesiona tylko raz.
Podmioty uprawnione do wniesienia skargi nadzwyczajnej
Ustawodawca zdecydował się także nie ograniczenie kręgu podmiotów legitymowanych do wniesienia skargi nadzwyczajnej. Przedmiotowe uprawnienie przysługuje wyłącznie: Prokuratorowi Generalnemu oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich bez ograniczenia natomiast w zakresie swojej właściwości także: Prezesowi Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznikowi Praw Dziecka, Rzecznikowi Praw Pacjenta, Przewodniczącemu Komisji Nadzoru Finansowego, Rzecznikowi Finansowemu i Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Należy zwrócić uwagę, że w Ustawie nie określono wymogów formalnych wniosku o skierowanie skargi nadzwyczajnej, brak jest również postanowień, na mocy których można byłoby uznać, iż złożony wniosek wiąże podmiot uprawniony do jej wniesienia. W konsekwencji powyższego należy dojść do wniosku, że podmioty uprawnione do wniesienia skargi nadzwyczajnej będą oceniały według własnego uznania zasadność wniesienia w imieniu wnioskującego skargi nadzwyczajnej do Sądu Najwyższego.
Termin do wniesienia skargi nadzwyczajnej
W art. 89 § 3 ustawy o Sądzie Najwyższym przewidziany został pięcioletni termin do wniesienia skargi, liczony od dnia uprawomocnienia się orzeczenia a jeżeli od orzeczenia została wniesiona kasacja lub skarga kasacyjna – w terminie 1 roku od dnia ich rozpoznania. Na bieg tego terminu nie wpływa doręczenie stronie odpisu orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona, nawet jeśli uzasadnienie orzeczenia nie zostało sporządzone ze względu na brak stosownego wniosku. W takim przypadku po wniesieniu skargi Sąd Najwyższy może zażądać sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia przez sąd, który je wydał (art. 92 Ustawy).
Pięcioletni termin do wniesienia skargi przewidziany w art. 89 § 3 Ustawy dotyczy zaskarżania orzeczeń, które stały się prawomocne od dnia 3 kwietnia 2018 r.
Z kolei na podstawie art. 115 § 1 Ustawy w okresie 3 lat od dnia wejścia w życie tej ustawy skarga nadzwyczajna może być wniesiona od prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, które uprawomocniło się po dniu 17 października 1997 r. i przed dniem 3 kwietnia 2018 r.
Natomiast jeżeli od uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia upłynęło 5 lat, a orzeczenie wywołało nieodwracalne skutki prawne lub przemawiają za tym zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji, Sąd Najwyższy może ograniczyć się do stwierdzenia wydania zaskarżonego orzeczenia z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których wydał takie rozstrzygnięcie.
Skład orzekający
Skargę nadzwyczajną Sąd Najwyższy rozpoznaje w składzie 2 sędziów Sądu Najwyższego orzekających w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz 1 ławnika Sądu Najwyższego. Jeżeli skarga nadzwyczajna dotyczy orzeczenia Sądu Najwyższego, sprawę rozpoznaje Sąd Najwyższy w składzie 5 sędziów Sądu Najwyższego orzekających w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz 2 ławników Sądu Najwyższego.
Rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego
W przypadku uwzględnienia skargi nadzwyczajnej, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i stosownie do wyników rozprawy orzeka co do istoty sprawy albo przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania właściwemu sądowi, w razie potrzeby uchylając także orzeczenie sądu pierwszej instancji, albo umarza postępowanie.
Sąd Najwyższy oddala skargę nadzwyczajną, jeżeli stwierdzi brak podstawy do uchylenia zaskarżonego orzeczenia.
Niedopuszczalność skargi nadzwyczajnej
Skarga nadzwyczajna jest niedopuszczalna od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa, orzekającego unieważnienie małżeństwa albo rozwód, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia zawarła związek małżeński, oraz od postanowienia o przysposobieniu. Skarga nadzwyczajna nie jest dopuszczalna także w sprawach o wykroczenia i wykroczenia skarbowe.